Da nijesam bio hrom, ja ne bih dovde stigao, kaže tiho, ali dovoljno jasno Predrag Miki Manojlović u pravcu Maje Sabljić u jednoj od posljednjih scena serije “Vuk Karadžić”.
Seriju je, po scenariju Milovana Vitezovića i u režiji Đorđa Kadijevića, Televizija Beograd snimila povodom 200. godišnjice rođenja Vuka Stefanovića Karadžića i emitovana je od novembara 1987. do februara 1988. godine. Manojlović je, razumije se, igrao Vuka, a Sabljićeva njegovu kćerku Minu. Danas se ova serija smatra jednom od najboljih kod Srba. To je nezvanično.
Zvanično, već po emitovanju ona je, na preporuku Umberta Eka u Rimu osvojila Gran-pri Evrope, da bi je potom i UNESCO uvrstio u riznicu kulturnog dobra Evrope i svijeta, što je do danas ostalo najveće priznanje u istoriji srpske televizije.
Tako su srpski ili, ako hoćemo, jugoslovenski televizijski radnici s kraja osamdesetih godina 20. vijeka zadivili jednog Eka, kao što je, recimo, u devetnaestom vijeku Vuk Stefanović Karadžić zadivio jednog Getea i braću Grim.
UPOZNAVANJE NARODA SRPSKOG SA UČENOM EVROPOM
Kada je Vuk došao kod Getea, 13. oktobra 1823. godine, piše akademik Zoran Konstantinović, veliki pjesnik mu je pokazao prikaz Jakoba Grima o njegovoj Gramatici i srpske narodne pjesme u njemačkom prevodu rekavši mu: “Pogledajte, niste Vi prvi put gost pod mojim krovom, već dugo boravite kod mene”.
Opšte je poznata Geteova fasciniranost našom narodnom poezijom, u kojoj dva nebeska tijela (Mjesec kara zvijezdu danicu), razgovaraju o ljubavnim jadima dvoje mladih na Zemlji.
Kako piše Stanislav Vinaver, upravo je Gete uzdigao srpsku narodnu poeziju do apoteoze u svijetu, on je stvaralački zainteresovao Kopitara i Grima, dao krila i okrilje Vuku i, zaključuje, moralno ga zaštitio od njegovih “učenih” protivnika.
“Vukove zbirke su u Evropi pobudile veliki interes i simpatije za srpski narod, a u doba stvaranja srpske države te simpatije bile su dragocene. Sa pravom, već 1826, on je pisao: ‘Ja sam narod srpski s učenom Evropom poznao.’ I njegove zbirke ne samo da su sačuvale najveći i najbolji deo naše narodne poezije no svojim sjajnim slikanjem velike i junačke narodne prošlosti dale su srpskom narodu, koji je uvek imao epsku maštu, osećanje da nije od juče, ulile mu samopouzdanje i veru u budućnost, kao što i danas vrše veliki uticaj u narodnoj masi”, konstatovao je Jovan Skerlić u “Istoriji nove srpske književnosti”. I zaista, glasovi Tešana Podrugovića, Starca Milije, Filipa Višnjića, Starca Raška, Slijepe Živane i ostalih narodnih pjevača i guslara, zahvaljujući Vuku, daleko su se čuli i imali neslućen odjek.
JEDNO SLOVO, JEDAN GLAS – NAJLOGIČNIJI SISTEM IZGOVORA
Poput poezije koju je sakupljao, Vukov rad na jeziku posebna je priča koja takođe ima epske okvire: sukob, nesuglasice, polemike, rat, samo ne doslovni, nego rat za jezik i pravopis. Vukovim radom, među ostalima, bio je oduševljen još jedan evropski velikan. U pitanju je irski književnik Džordž Bernard Šo (1856-1950), koji je zavještao 367.000 funti onome ko pojednostavi englesku abecedu po uzoru na srpsku azbuku, ali takav se još nije pojavio.
“Piši kao što govoriš, čitaj kao što je napisano”, geslo je njemačkog filologa Johana Kristofa Adelunga (1732-1810), koje je na srpskoj azbuci prvi primijenio Sava Mrkalj, a taj posao uspješno je završio Vuk Stefanović Karadžić. Sličan posao ni u jednom jeziku svijeta do danas nije učinjen.
Vukov koncept azbuke “jedno slovo jedan glas” u enciklopediji “Britanika” opisuje se kao jedno od “najjednostavnijih i najlogičnijih sistema izgovora”.
No, pitanje ovoga teksta jeste gdje su ideje Vuka Stefanovića Karadžića danas – 235 godina po njegovom rođenju? Šta je sa zavjetnim poslovima čovjeka koga su žestoko napadali za života, a na kojeg, iako je odavno izvojevao pobjedu, na neki način napadi ne prestaju ni danas?! O Vuku smo u školama učili kao o reformatoru jezika, lingvisti, filologu, antropologu, književniku, prevodiocu, samoukom nosiocu počasnih doktorata evropskih univerziteta i visokog ordenja raznih država.
Oni koji su iole izučavali njegov život znaju da su ga hajdučke harambaše Đorđe Ćurčija i Veljko Petrović držale za pisara i carinika. Za ratnika onako hrom, razumije se, nije bio.
NE DA SE, ALI ĆE SE DATI
Zbog toga je bio hroničar Prvog i Drugog srpskog ustanka. Imao je buran i složen odnos sa knezom Milošem Obrenovićem. Knez je ispočetka branio štampanje Vukovih knjiga u Srbiji i njegovu reformu jezika nazivao “sektom”. Ipak, Vuk će vremenom od nepismenog vladara iskamčiti kako naklonost, tako i novac za knjige. U knjizi “Vuk Karadžić i Miloš Obrenović” objavljenoj 1938. godine, Jaša Prodanović uveliko se bavi ovim odnosom, otkrivajući koliko je Vuk bio spreman da laska vladaru, da mu obećava vječnu slavu ako mu ovaj finansira štampanje knjiga, ako u Srbiji uvede institucije, podstakne pismenost itd.
Vuk je, bez sumnje, bio diplomata koji je kovan u duhu svog vremena, ali koji je vidio ispred njega. Prodanović poimence navodi koga je Miloš ubio, naredio da se zatvori, muči, isprebija, a razlog je bio jednostavan – obično protivljenje volji moćnog kneza. Takvog Miloša 1831. godine, kada je Beograd pripao Srbima, Vuk savjetuje da otvori višu školu i štampariju, jer u protivnom, bio je siguran mudrac sa brkovima, odlazak Turaka neće ništa značiti. Vuk je tada postao “prezident suda nahije i varoši Bijogradske”, današnjim rječnikom rečeno – gradonačelnik Beograda.
“Ne da se, ali će se dati”, jedna je od najpoznatijih Vukovih uzrečica izrečenih najprostijim narodnim jezikom. Taj jezik sveštenstvo Vukovog doba nazivalo je govedarskim. Ipak, danas na ulazu u Sabornu crkvu u Beogradu sa jedne strane nalazi se grob Vuka Stefanovića Karadžića, a sa druge grob Dositeja Obradovića.
Dva velikana, pomireni, zajedno leže još od 1897, a podatak da je pri prvom njihovom susretu Dositej odbio pomoći Vuku da nastavi školovanje, odavno spada tek u domen zanimljivosti.
PITANJE JEZIKA ŽIVO U PREKRETNIM VREMENIMA
Ovom domenu pripisaćemo i činjenicu da je jedan od najvećih Vukovih protivnika u vezi s reformom jezika, književnik Jovan Hadžić, baš na mjestu upravnika Velike srpske gimnazije u Novom Sadu, doživio zvaničnu Vukovu pobjedu, odnosno uvođenje Vukovog i pravopisa Đure Daničića u škole 1868. godine.
Vukova pobjeda utoliko je bila veća, što je tada već bio pod zemljom.
Istoričar Predrag Marković zna da kaže kako je Vuk Stefanović Karadžić svoje protivnike bukvalno zbrisao iz istorije. Ipak, Hadžić je ostao zapamćen kao osnivač i prvi predsjednik Matice srpske, a njegovo obimno djelo i dalje je u sjeni izgubljene višedecenijeske polemike sa Vukom. Iako nije bila u školstvu potvrđena, Vukova pobjeda izvojevana je već 1847. objavom čuvene četiri knjige na narodnom jeziku.
Međutim, istina je da borba za jezik još traje i da nikada nije prestala.
“Od prvih dana Vukove borbe za reformu jezika i pravopisa pa sve do našeg vremena, naučnici, pisci, kulturni radnici i političari uporno se opredeljuju i izjašnjavaju za Vuka i njegova, shvatanja o jeziku i pravopisu, ili ustaju protiv njih”, pisao je Meša Selimović u studiji “Za i protiv Vuka” 1967. godine.
Tačno pola vijeka kasnije, dakle 2017, ukupno 228 intelektualaca, novinara, glumaca, književnika, režisera i istoričara sa južnoslovenskog prostora potpisalo je “Deklaraciju o zajedničkom jeziku”. Ova deklaracija, većinski, nije prihvaćena u zemljama bivše Jugoslavije koje, svaka po nazivu svog naroda, imenuju i zajednički jezik. Bilo kojem laiku, dakle, jasno je da su potpisnici deklaracije u pravu i da govore isto što je govorio i Vuk.
VUK LIBERAL, NACIONALISTA ILI I JEDNO I DRUGO?!
Današnji Srbi, Hrvati, Bošnjaci i Crnogorci zaista govore jednim jezikom, ali to je njihovim političkim predstavnicima teško priznati, jer jedan jezik naprosto ne može imati četiri imena, niti se zvati goropadnim, a politički korektnim skraćenicama BHSC i slično. Ovdje nailazimo na više apsurda. Što je više jezika, to je njihov uticaj u Evropi i svijetu manji. Manji možda nego uticaj onog jednog jezika u Vukovo doba. Elem, hipotetički gledano, Vuk bi danas smetao i potpisnicima deklaracije i onima koji su protivnici iste.
Protivnicima bi smetao jer bi podržao tezu o zajedničkom jeziku, a potpisnicima jer bi taj jezik nazvao srpskim. Uz to, ako imamo u vidu Vukov spis “Srbi svi i svuda”, objavljen u Beču 1849. godine, u kojem tvrdi da postoje Srbi tri vjere; pravoslavne, katoličke i muslimaske, onda je jasno da bi među potpisnicima deklaracije koji su u istoj istupili i protiv nacionalizama, danas bio prototip nacionaliste.
“Karadžić je možda glavni tvorac srpskoga nacionalizma u 19. veku”, piše čak i Jovan Skerlić. Čitajući ovo, međutim, moramo imati u vidu da je pojam nacionalizam u Skerlićevo vrijeme imao pozitivnu konotaciju i stajao rame uz rame sa pojmom liberalizam, dok danas uglavnom ima negativnu konotaciju i stoji ruku uz ruku sa pojmom šovinizam. U Vukovo doba, bar kod Srba, taj pojam nije ni bio u upotrebi. Danas postoje teorije da se čak i za vrijeme Vuka vidjelo da narodi na Balkanu govore više različitih jezika. Poneki ističu da je to očigledno čak i u naslovima knjiga Branka Radičevića i Petra Petrovića Njegoša “Pesme” i “Gorski vijenac”. Dva jezika, nego šta, ekavica i ijekavica. Stoga, valjalo bi istaći primjer jedne pjesme, koja je spletom istorijskih okolnosti postala “dvojezična”.
P(J)EVAM DANJU, P(J)EVAM NOĆU
Jedan od prvih pjesnika koji je prihvatio Vukovu reformu i propjevao na narodnom jeziku bio je Branko Radičević. Bezmalo 120 godina poslije njegove smrti kompozitor Kornelije Kovač pročitao je pjesmu “Mini Karadžić (U spomenicu)” koju je Branko posvetio Vukovoj kćerki Mini, istoj onoj koju je Maja Sabljić glumila u seriji o Vuku. Kovač je pjesmu komponovao za Zdravka Čolića i ovaj je, zamislite grijeha, umjesto na ekavici, pjesmu otpjevao na ijekavici.
“Pevam danju, pevam noću, pevam sele kad god hoću”, tako je kod Čolića postalo “Pjevam danju pjevam noću, pjevam sele kad god hoću” i gle čuda, umjesto da zagovornicima višejezičja u štokavskom dijalektu i današnjim Vukovim “protivnicima” bude potvrda teze, ona je ipak u obje varijante samo, ako se za tako nešto može reći samo, ostala bezvremena ljubavna pjesma.
Dva vijeka i 35 godina poslije Vukovog rođenja, dakle, polemike o jeziku kojima je govorio i koji je usavršio, u isto vrijeme tužne su i komične. No, vratimo se još jednom na proslavu dva vijeka od Vukovog rođenja, godišnjicu koja je više nego dostojno obilježena serijom o Vuku. Nedavno preminuli književnik Milovan Vitezović u scenariju napravio je jedan previd. Branka Radičevića iz vremena kada je ovaj bio đak gimnazije u Sremskim Karlovcima svi zovu Branko. Istine radi, budući veliki pjesnik ovu gimnaziju je pohađao pod imenom Aleksije Radičević, da bi tek kasnije, ime promijenio u Branko. U grčkom jeziku ime Aleksije označava onog koji brani, a želeći da mu ime zvuči narodnije i u duhu sopstvenog jezika, Aleksije je tako postao Branko. Eto, toliki je uticaj imao Vuk Stefanović Karadžić i dotle je hrom sa svojom štulom stigao. Sreća pa danas ne može proći po ulicama srpskih gradova, čisto da ne vidi nazive radnji i na kojem pismu su ispisani.
Nezavisne novine