Njemački istoričar i slavista Tomas Bon (53) trenutno predaje istočnoevropsku istoriju na univerzitetu u Hesenu, prije toga na univerzitetima u Jeni, Minhenu i Frankfurtu na Odri. Pored akademskog fokusa na političku i društvenu istoriju, Bon je u javnosti prije svega poznat kao autor djela nastalih u nišama velike istorije – tamo gdje se sreću kultura svakodnevice, sujeverje i vampirizam.
Njegovo kapitalno djelo je ko-autorski, trotomni, djelimično završeni “Corpus Draculianum”, u kome se njemačkoj čitalačkoj publici nudi presjek istorijskih izvora iz 17 evropskih i orijentalnih jezika sa svjedočanstvima, pismima, službenim potvrdama i pratećim legendama o vlaškom knezu Vladu Tepešu Drakuli (1431–1476).
U monografiji “Vampir, evropski mit”, Bon taj fenomen više ne posmatra prevashodno kao motiv iz etnologije i kulturne antropologije, već ga obrađuje kao kategoriju politike moći.
Njegova teza: Kroz konstrukciju “vampir” je Okcident umirivao svoju savjest jer je kulture hrišćanskog Orijenta najprije prepustio osmanskim osvajačima, a onda im, kako su se kroz 19. vek postupno oslobađale i vraćale u evropsku zajednicu, uskratio rođački status.
“Vampir” se u knjizi obrađuje kao imperijalna kategorija, u svojoj politički najdjelotvornijoj formi kod Habsburškog carstva. Poslije slamanja druge opsade Beča (1683) i konačnog brisanja turske prijetnje nekoliko godina kasnije, lokalni “krvopijci” nižeg ranga prognani su u granične pojaseve prema Osmanskom carstvu, uskrsli kao “vampiri” u slovenskom skladištu sujeverja i riznici projektovanog straha.
Vrline lokalne, grehovi strani
Preko Habsburške Vojne krajine i novinskih izvještaja iz jula 1725, koje je carskoj administraciji, a ona medijima (Bečki dnevnik), slao upravitelj distrikta Gradiška o neupokojenom stanovniku sela Kisiljevo, izvjesnom Petru Blagojeviću, posmrtnom štetočini.
Budući da su čitaoci bili zbunjeni difuznom slikom simptoma, medijski diskurs se vratio u zimu 1732. ojačan novim i preciznim terminom “vampir”, pozajmljenim iz srpskog jezika, onako kako se govorio duž Vojne krajine.
Iako je “magija posthuma” od tog datuma ostala stalna tema medija, teologa i naučne zajednice, za mitološku slavu novog fenomena su u nastavku bili najzaslužniji pisci. Najprije Prosper Merime prenosi fiktivno “pronađeni” rukopis “Gusle ili zbirka lirske poezije iz Dalmacije, Bosne, Hrvatske i Hercegovine” (1827), a samo godinu dana kasnije njemački liričar Vilhelm Gerhard koristi iste sadržaje, ali im daje naslov “Vile, srpske narodne pesme i bajke o junacima”.
Ruski Aleksandar Puškin im se tematski pridružuje 1835. Ponovo “magija posthuma” kao tema, ali sad pod naslovom “Pjesme zapadnih Slavena”. Kako je Puškin “počeo da shvata da se tu radi o mistifikacijama i projekcijama” (Bon), on ne piše o Poljacima kao “zapadnim Slovenima”, već pod tim terminom obrađuje sudbinu pravoslavnih hrišćana pod Turcima-Osmanlijama.
Sva trojica uvode kategoriju “vampira” tek opisno, preko “nenadanog gosta” koji posećuje porodicu Konstantina/Marka Jakubovića u dalmatinskom zaleđu; u sve tri knjige manifestuje se poremećeni pogled evropskih metropola na balkansku periferiju.
Puškin – koji svoj pogled na slovenske krajeve pod Osmanima upućuje iz carskog Sankt Petersburga – takođe pokazuje imperijalni refleks. Bonova primedba da je “Rus počeo da shvata” odnosi se na dio koji Puškin preskače, a Malarme i Gerhard prominentno navode, da se “nenadani gost” Jakubovićevih povampirio zato što je kao “Grk” (u to doba kod za svakog pravoslavne vjere) sahranjen u posvećenoj “latinskoj” zemlji.
Zašto radovi Vuka Karadžića, koji živi, radi i objavljuje u Beču u isto vrijeme (Vukove bečke godine 1813-1864) ostavljaju utisak da su Srbi u 19. vijeku zaboravili riječ “vampir” koju su očito znali u prethodnom, Bon objašnjava argumentima koji se u krajnjoj liniji mogu svesti na političke.
Od Drugog srpskog ustanka protiv Turaka, do formiranja jezgra državnosti 1830, i onda postupno do Berlinskog kongresa 1878, Srbija teži imidžu prosvjetljene evropske države, ona se u dobu evropske prosvjetljenosti, takođe, legitimizuje preko “naprednosti”, što znači da se jednako tako kao i drugi trudi da narodno sujeverje “eksteritorizuje” i “uskladišti” kod nekog drugog.
Ili barem nazove nekako drugačije. Zato Vuk koristi termin “vukodlak”, koji više ima konotaciju podivljale životinje, nego “vampir” koja označava čovjeka-demona. I on i Joakim Vujić bi radije djelovali kao prosvetitelji i raskrinkavali sujeverje, nego se divili mističnoj snazi narodne fikcije.
Kao što habsburški upravitelj Bosanske Gradiške 1725. piše šefu u Beču, tako knezu Milošu sto godina kasnije piše iz Uba predsjednik opštine i lokalnog udruženja trgovaca da im “povratnici” s onog svijeta terorišu sela. Miloš je preporučio molitvu a ne akciju, ali ni Ub, ni selo Šabanovac u Crnorečkoj kotlini ga nisu poslušali – sumnjivi “povratnici” su ekshumirani, njihova srca kuvana u vinu, a onda vraćana u zemlju.
U jednom su srpski “vampiri” važili za neporavljive estete. Oni se nisu, kao ostala nečasna bratija, automatski vraćali u porodičnu kuću i noću imali seksualne odnose sa vlastitom ženom, “osim ako je bila mlada i lepa”. “Otelo mu se…”, komentariše Bon taj Vukov komentar iz “Srpskih narodnih bajki” (1854).
U kom smislu onda Bonovu knjigu treba posmatrati kao obogaćenje tog toposa i nadati se da će se u Srbiji naći zainteresovan izdavač? U tome to je njegov “Vampir, evropski mit” u suštini balkanocentričan – Balkan je prikazan kao pulsirajući centar koji stvara, preuzima, obrađuje i šalje dalje, dok širi evropski kontekst kodirano odgovara na tu vrstu komunikacije.
Kao simbolička forma, “vampir” je konglomerat iz nekoliko evropskih kultura, ali kao jezički izraz on je samo srpski. Pregovaračko EU poglavlje 36 o “zajedničkoj evropskoj mitologiji” time je za Srbiju otvoreno i odmah potom aklamacijom uspješno zatvoreno./rtrs