Sigurno vam je poznat osjećaj da ste neku situaciju već doživjeli ili da ste na određenom mjestu već bili. Fenomen deža vi već decenijama muči psihologe, a sada pokušavaju da ga odgonetnu pomoću novih tehnologija.
Krajem 19. vijeka u mnogim časopisima o psihologiji mogle su da se nađu brojne teorije o tome šta izaziva osjećaj poznat pod nazivom deža vi. Mnogi stručnjaci su tada pretpostavljali da osjećaj već viđenog, što deža vi znači u prevodu s francuskog jezika, nastaje kao posljedica mentalne disfunkcije ili neke vrste problema s mozgom. Prema mišljenju pojedinaca, to je bilo privremeno iskakanje u inače normalnom funkcionisanju ljudskog pamćenja.
Iako je ovaj fenomen dugo prisutan, ozbilnija naučna istraživanja počela su da se vrše tek nedavno, kaže dr En Kliri, profesorka kognitivne psihologije s Univerziteta u Koloradu.
Od paranormalnog do naučnog
Početkom ovog milenijuma naučnik Alan Braun odlučio je da izvrši pregled svega što su istraživači dosad pisali o deža vi efektu. Većina tekstova do kojih je došao imala je prizvuk paranormalnog, nečeg što je imalo veze s natprirodnim – poput sjećanja na događaje iz prethodnog života ili neobjašnjivih ljudskih sposobnosti. Zajedno s iskazima prosječnih ljudi koji su govorili o svom iskustvu, Braun je uspio da izvuče neke osnovne zaključke o ovom fenomenu.
Na primjer, Braun je ustanovio da otprilike dvije trećine ljudi doživi deža vi u nekom trenutku svog života. Utvrdio je da su najčešći okidači scene ili mjesta, dok se na trećem mjestu nalazi razgovor. U medicinskoj literaturi, pak, pronašao je navode o mogućoj povezanosti deža vi efekta i s nekim vrstama napada u mozgu.
Rad Alana Brauna poslužio je kao podsticaj naučnicima da osmisle eksperimente za istraživanje efekta već viđenog.
Testiranje u psihološkoj laboratoriji
Podstaknuta Braunovim radom, profesorka Kliri i njen istraživački tim počeli su sa sprovođenjem eksperimenata kako bi testirali određene hipoteze o mogućim mehanizmima koji izazivaju deža vi efekat. Istražili su vijekovima staru hipotezu da se deža vi javlja kada postoji prostorna sličnost između trenutne scene i scene koja je već doživljena, ali zaboravljena. Psiholozi su ovo nazvali hipotezom geštalt familijarnosti.
Na primjer, zamislite da prolazite pored jedinice za intenzivnu njegu dok idete da posjetite bolesnog prijatelja. Iako nikada ranije niste bili u ovoj bolnici, zatečeni ste osjećajem koji imate. Osnovni uzrok za ovo iskustvo već viđenog mogao bi da bude taj što postavka scena, uključujući izgled namještaja i određenih predmeta unutar tog prostora, ima isti raspored kao neka druga prostorija u kojoj ste bili u prošlosti.
Možda je način na koji je bolnička jedinica opremljena – namještaj, stvari na pultu, način na koji se ulazi u hodnik – isti kao što su bili postavljeni stolovi i namještaj u hodniku škole u kojoj ste bili na priredbi godinu dana ranije. Prema hipotezi o geštalt familijarnosti, ako vam ne padne na pamet ta prethodna situacija sa sličnim rasporedom kao sadašnja, možda ćete imati jak osjećaj bliskosti s trenutnom situacijom.
Virtuelna stvarnost za testiranje hipoteze
Da bi istražio ovu ideju u laboratoriji, tim profesorke Kliri je koristio virtuelnu stvarnost da postavi ispitanike u određene scene. Ovo im je omogućilo da manipulišu okruženjima u kojima su se ispitanici našli – pojedine scene su imale isti prostorni raspored, ali su situacije bile potpuno različite.
Kao što su i pretpostavili, postojala je veća vjerovatnoća da se efekat već viđenog pojavi onda kada su ispitanicima prikazane scene s istim prostornim rasporedom elemenata kao u ranijim scenama koje su gledali, ali ih se nisu sjećali.
Ovo istraživanje upućuje na zaključak da jedan od faktora koji doprinosi efektu deža vi može biti prostorna sličnost nove scene s onom u sjećanju koja se u ovom trenutku ne može svjesno prizvati.
Međutim, to ne znači da je prostorna sličnost jedini uzrok. Vrlo je vjerovatno da mnogi faktori mogu doprinijeti onome što scenu ili situaciju čini poznatim. U toku su dodatna istraživanja kako bi se istražili dodatni mogući faktori koji su u igri u ovom misterioznom fenomenu. (RTS.RS)