Iako se ovih dana mnogo govori o uspostavljanju mini-Šengena, u mnogo diskusija koje se vode još nisu jasni brojni detalji kako bi taj sporazum funkcionisao u praksi.
Mada je jasno da bi, ako bude pravilno i pošteno implementiran, to mogao biti sporazum od istorijske važnosti za cijeli region, od kojeg bi sve zemlje članice mogle imati velike koristi, politički predstavnici u regionu bi uz pomoć EU trebalo jasno da definišu šta bi takav sporazum uključivao.
Primjera radi, ako bi se sporazum odnosio samo na ono što se u EU podrazumijeva pod Šengenom, onda bi mini-Šengen imao usko značenje u smislu otvaranja granica za slobodan prolaz robe i usluga bez posebnih kontrola i zadržavanja.
Ukoliko bi mini-Šengen podrazumijevao ekonomsku integraciju regiona po uzoru na EU, onda bi to bio sporazum s mnogo dalekosežnijim posljedicama, osim ako bi se integracija odnosila samo na carinsku uniju, što bi, pojednostavljeno rečeno, značilo iste carinske stope u svim zemljama, ali onda granice ne bi mogle biti potpuno otvorene.
Naime, u EU postoji jedinstveno tržište, a ako bi naš mini-Šengen podrazumijevao uvođenje jedinstvenog tržišta, onda bi sve zemlje zapadnog Balkana morale da primijene princip “četiri slobode”, koji bi uspostavio identične standarde u svim zemljama. To znači da bi sve zemlje članice mini-Šengena morale da dozvole nesmetan protok ljudi, robe, usluga i kapitala bez zastoja ili diskriminacije. Na primjer, radnici iz BiH bi imali ista prava da se zaposle u Srbiji kao i srbijanski radnici. Osim toga, radnici iz drugih zemalja zone bi uživali iste socijalne benefite kao i domaći radnici. Takođe, to znači da bi bilo koja firma iz bilo koje zemlje regiona mogla da otvori svoja postrojenja u bilo kojoj drugoj zemlji regiona, a da pritom ima potpuno jednaka prava kao i domaća kompanija. Isto bi se odnosilo na sektor usluga. Primjera radi, prevoznička kompanija iz Crne Gore bi imala jednaka prava kao i prevoznička kompanija iz Sjeverne Makedonije da u toj zemlji pruža usluge bez ikakvih barijera. Što se tiče slobodnog protoka kapitala, to bi značilo da banke, privatna i pravna lica mogu bez ikakvih poteškoća prebacivati novac ili investirati iz jedne u drugu zemlju.
Izuzeci su u svakoj od ovih oblasti mogući, ali oni bi morali biti predmet posebnih dogovora svih zemalja koje bi činile ovu zonu. Međutim, ono što je mnogo važnije, morao bi postojati sistem pomaganja zemljama koje bi teže privlačile strane kompanije, isto kao što je to slučaj pri jedinstvenom tržištu EU. Primjera radi, u EU zemlje koje ostvaruju suficite u odnosu na siromašnije članice EU, dio profita koji ostvaruju preko strukturnih fondova putem Evropske komisije vraćaju u siromašnije zemlje kako bi podigle njihovu ekonomiju. Slično bi trebalo da se primijeni i u našem regionu, s tim da bi u regionu dio vjerovatno izdvojila EU.
Takođe, veoma je važan sistem državne pomoći, koji bi bio strogo regulisan. Primjera radi, Srbija ne bi mogla bez striktnih pravila da pomaže svojoj kompaniji iz budžeta jer bi onda ta kompanija bez ikakvih barijera mogla nelojalno da konkuriše bh. industriji.
U svim ovim slučajevima bilo bi potrebno da postoji sudska instanca kojoj bi se zemlje ili kompanije mogle žaliti ako bi smatrale da neka zemlja ili pravno lice ne nastupa na fer način. To bi mogla biti sudska instanca u EU, ali možda i posebno sudsko tijelo koje bi bilo nadležno samo za zapadni Balkan.
Faris Kočan, istraživač na Fakultetu političkih nauka u Ljubljani, kaže da je ovo jedna od najboljih inicijativa EU, jer bi, kako kaže, kroz mini-Šengen lakše došlo do međusobnog pomirenja zemalja u regionu, ali i lakše bi išle integracije zapadnog Balkana u EU.
“Znamo da je veliki dio uslova EU vezan za logiku unutrašnjeg funkcionisanja zajedničkog evropskog tržišta. Ako bi došlo do mini-Šengena i ako bi EU to stimulisala i spajala putem fondova, onda bi se kroz sudjelovanje zemalja i kroz regionalnu integraciju smanjili i bilateralni problemi, ojačala ili izgradila regionalna infrastruktura i unaprijedili ekonomski sistemi”, smatra on.
Tri moguća scenarija za mini-Šengen na zapadnom Balkanu:
– Otvorene granice po uzoru na Šengen u EU
– Carinska unija između zemalja zapadnog Balkana
– Jedinstveno tržište po uzoru na ekonomske integracije EU
Šta obuhvata jedinstveno tržište:
– Sloboda kretanja ljudi (svako se pod jednakim uslovima može zaposliti u bilo kojoj zemlji zapadnog Balkana)
– Sloboda kretanja robe (svako može bez ikakvih barijera poslovati u bilo kojoj zemlji kao i domaća firma)
– Sloboda kretanja usluga (svako može nuditi usluge u drugim zemljama bez ograničenja
– Sloboda kretanja kapitala (novac i investicije mogu slobodno cirkulisati u zemljama članicama pod jednakim uslovima)
Dejan Šajinović – Nezavisne Novine