Mi se više ne zadovoljavamo onim što su drugi saznali ili što smo gotovo od predaka nasledili; mi podvrgavamo novoj analizi hipoteze, kojima se svet od vekova klanjao, mi napuštamo istine, koje su nam se doskora neoborive činile, mi se mašamo za tajne, za koje smo dugo držali, da su čovečijem umu nedostižne… Mi zaziremo od najsjajnijih teorija, ma kad ili ma kime one izrečene bile, i ne primamo ih, dok se kritički ne uverimo, da se slažu sa jasnim i utvrđenim zakonima prirodnim, govorio je svojevremeno prirodnjak i naučnik Josif Pančić.
Doktor po pozivu, botaničar po naklonosti Pančić je tokom višegodišnjeg rada otkrio više od 100 i opisao oko 2.500 biljnih vrsta, ali svakako najvažnije otkriće koje mu se pripisuje je pronalazak nove vrste smreče, endemita Balkanskog poluostrva i tercijernog relikta, koja je po njemu dobila naziv Pančićeva omorika.
Potraga duga 20 godina
Do otkrića Pančićeve omorike nije došlo slučajno, a nastalo je kao rezultat dugogodišnjeg naslućivanja, priprema i istraživanja na terenu, da bi se konačno potvrdila intuicija iskusnog botaničara i odličnog poznavaoca flore i vegetacije. Pančić je vjerovao da u šumama zapadne Srbije postoji rijedak i još nepoznat četinar. On piše: “Naša omorika bila je po imenu odavno poznata iz narodnih pesama – ima je i u Vukovom rečniku, ali je pored svega toga prilično muke stalo dok nam je pošlo za rukom da to ime sastavimo sa onom prirodnom stvari koju ona označava.”
Na svom prvom putovanju po Užičkom okrugu, 1855. godine, Pančić je doznao za omoriku da negdje u tom kraju raste, ali niko nije umio da mu pokaže to drvo. Kada bi upitao na šta liči, jedni bi mu odgovorili da liči na jelu, drugi da više liči na smreču, a većina je bila mišljenja da su jela i omorika jedno isto drvo. Deset godina kasnije, 1865. godine, Pančić se dosjetio jednog posrednog, ali sigurnog puta, kojim će doći do tog nepoznatog drveta. On se obraća vlastima i moli “da se za našu veliku školu nabave grane sa rodom sviju četinara, što po Tari i Zlatiboru u Užičkoj, gdje najviše četinara ima, rastu”. Taj poduhvat mu je uspio, te je s jeseni iste te godine imao u svom kabinetu pored granja tise, jele, smrče, bijelog i crnog bora i dvije grane tražene omorike. Iako nije dobio i šišarke, on kasnije tvrdi da je odmah otkrio da omorika i jela nisu ista stvar. Pošto su mu grane prispjele preko sreskog načelnika iz Bajine Bašte, Pančić mu piše i moli ga da mu naknadno pribavi i šišarke ovog četinara i da ga tačno izvijesti o mjestu gdje su omorikine grane skinute sa drveta. Međutim, dobio je odgovor da te godine nije bilo roda na četinarima, a za grane nije zabilježeno odakle su donesene.
U svom spisu na njemačkom jeziku u kojem je prvi put štampao saopštenje o otkriću četinara i koji mu je, kako kasnije piše, poslužio da svjetsku botaničku javnost upozna sa novom vrstom četinara, navodi da je omoriku prvi put vidio 1. avgusta 1875. godine. Između ostalog piše: “Da bi ovu stvar u suštini rešio, otputovao sam početkom jula 1875. godine u jugozapadnu Srbiju, odakle su poticale napred navedene grane, ovaj put sa boljim uspehom nego inače, jer sam 1. avgusta, nakon mnogog uzaludnog krstarenja u blizini sela Zaovine, stajao pred jednim meni stranim četinarom, kojeg je jedan od mojih starijih pratilaca prepoznao kao traženu omoriku, a ja i moji mlađi saradnici pozdravismo veselim usklikom.” Na originalnim primjercima ovog spisa stoji da je štampan 1876. godine, na osnovu čega se kao godina otkrića Pančićeve omorike uzima 1875.
Pančić je imao dosta muka da dokaže da je omorika nova vrsta četinara, jer otkriće omorike nije bilo odmah prihvaćeno. Od momenta kada je konačno u rukama imao potpuno sabrani materijal, pa do dana kada je mogao napisati da su njegova nastojanja razbila nevjericu, “kada su omoriku najzad priznali i Englezi, te kada je na taj način omorika stekla priznanje kao novo drvo”, prošlo je narednih 12 godina. Uprkos osporavanjima u tadašnjim naučnim krugovima, uspio je da dokaže da se radi o novoj vrsti smrče i nazvao ju je Picea omorica, a često joj je tepao i “ledena ljepotica”.
Opis i uslovi staništa
Pančićeva omorika je tanko, vitko, do 50 metara visoko četinarsko drvo, te nije čudo što je zovu i “dama među četinarima”. Može se smatrati živim fosilom u biljnom svijetu, s obzirom na to da je vrsta koja potiče iz tercijara, odnosno perioda od izumiranja dinosaurusa, približno prije oko 65 miliona i početka posljednjeg ledenog doba prije oko 1,8 miliona godina.
Krošnja joj je usko piramidalna – gornje grane na stablu omorike uperene su naviše, one u sredini su horizontalne, dok su donje povijene ka zemlji, ali su vrhovi upereni ka vrhu. Kora je tanka, smeđe boje, ljuspasto ispucala.
Pupoljci su bez smole. Četine su duge osam do 20 milimetara, široke do dva milimetra, na vrhu zašiljene do zaobljene, na presjeku spljoštene. Sa lica su sjajne i tamnozelene, sa naličja sa dvije bjeličaste pruge stominih otvora.
Omorika je planinska vrsta koja raste na predjelima između 400 i 1.700 metara nadmorske visine. Uglavnom raste na krečnjaku, ponekad i na serpentinu. To su strme krečnjačke litice, pretežno okrenute ka sjeveru. Omorika gradi čiste sastojine, posebno na strmim terenima, ili mješovite sa smrčom, jelom, bijelim i crnim borom, javorom, brezom, crnim grabom…
Rasprostranjenost
Prirodna staništa Pančićeve omorike danas se prostiru na uzanom području oko srednjeg toka rijeke Drine, sa obje strane između Višegrada i Bajine Bašte i na dva manja rejona – jedan jugoistočno od Ustiprače i drugi jugozapadno od Foče.
Sva nalazišta Pančićeve omorike izdvojena su u rezervate prirode o kojima brine Zavod za zaštitu prirode Srbije u saradnji sa JP Nacionalni park “Tara”. Svako pojedinačno stablo Pančićeve omorike je pod zaštitom kao i njena prirodna staništa i strogi rezervati prirode: Zvezda, Crveni potok, Karaula Štula, Crvene stene, Ljuti breg, Bilo i Podgorušica. Na prostoru opštine Milići u Republici Srpskoj raste u Rezervatu Pančićeve omorike “Tisovljak”.
Pančićeva omorika kao “živi fosil” svjetske flore predstavlja naučnu zagonetku. Još nije do kraja proučeno njeno porijeklo, smanjivanje prirodne sredine samo na srednji tok rijeke Drine, slabost u konkurenciji sa drugim biljnim vrstama.
Ugrožena vrsta
Na Crvenoj listi ugroženih vrsta Međunarodne unije za zaštitu prirode Pančićeva omorika se nalazi od 1998. godine. Označena je isprva bila kao ranjiva, a od 2010. godine, nažalost, proglašena je za ugroženu vrstu. Posljednjih nekoliko godina se smanjuje prirodna rasprostranjenost i broj jedinki Pančićeve omorike, te biolozi Nacionalnog parka “Tara” navode da je ova vrsta jako ugrožena. Upozorava se da, ukoliko bude i dalje zanemarivana, može nestati u narednih pedeset godina.
Ozbiljne prijetnje za opstanak omorike su od prirodnih uslova, u vidu klimatskih promjena, slabe moći prirodne regeneracije, nezavidne takmičarske sposobnosti i požara. Doktor Stevan Kolarović je 1951. godine kao jednu od ozbiljnih prijetnji za opstanak Pančićeve omorike naveo nelegalnu sječu, od koje je odskora štiti status “ugrožene vrste”.
Klimatske promjene
Kako je već napomenuto, Pančićeva omorika je relikt koji potiče iz doba tercijara, što znači da je prilagođena na uslove iz toga doba, koji su bili znatno hladniji od današnjih. Sve toplija klima ne odgovara omorici, na nju negativno utiču i sve učestaliji toplotni talasi ljeti, a i suše zbog kojih ne može da obavlja fiziološke procese zbog kojih je izložena patogenima, zaključili su naučnici. Ona je već prirodno ugrožena zbog niske populacije i pririodnih osobina zbog kojih joj je teško da se bori, pa joj dodatne “smetnje” u vidu klime i suše smanjuju šanse da je vide i potonje generacije.
Značaj
Pančićeva omorika se naziva pionirskom vrstom jer ona prva kolonizuje područja uništena prirodnom katastrofom ili ona neplodna. Tu se razvija dok se ne stvore uslovi za nastanak biljnih vrsta koje imaju povoljnije takmičarske sposobnosti, kao što su brži rast i šire krošnje, nakon čega one “izguraju” omoriku sa mjesta koje je ona učinila pogodnim za život. Kako je omorika sitne građe, ne može da se takmiči sa krupnijim biljkama za svjetlost i prostor, primorana je da se povuče sa ovakvih mjesta. Pančićevu omoriku nazivaju vrstom “slabih takmičarskih sposobnosti” upravo zbog navedenog problema, što je još jedan od razloga mogućnosti od izumiranja.
Pančićeva omorika jako je značajna za prirodu i za hortikulturu, a njen opstanak je moguć, ali samo uz stalnu saradnju čovjeka i prirode. Inicijative za zaštitu omorike rade na njenom opstanku, ali dok se ne uvriježi mišljenje da sebičnost neće donijeti dobra za buduće generacije (nelegalna sječa i smanjivanje prirodne sredine), neće je biti moguće sačuvati od izumiranja. Zbog toga je potrebno pričati o značaju čuvanja drveća, pošumljavanja, praviti akcije pošumljavanja u školama, i time podstaći sadašnje i buduće generacije da same učestvuju u borbi za opstanak flore i faune. Veliki Josif Pančić bi nam bio zahvalan.
(Bojana Petković – Nezavisne – Foto: Nacionalni Park Tara)