Najljepše i najstarije predstave Hristovog rođenja nalaze se na živopisima srpskih srednjovjekovnih crkava. Manastir Gradac po prikazu rođenja jedinstven je u srpskom zidnom slikarstvu.
– Rođenje Hristovo, predstava jednog od najznačajnijih i najsvečanijih hrišćanskih praznika – Božića, jedna je od scena ciklusa Velikih praznika obaveznog u dekorativnom programu crkava pravoslavnog svijeta – istakla je Dragana Pavlović, asistent na Odsjeku za istoriju umjetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu.
– Kada je riječ o našem srednjovjekovnom, monumentalnom slikarstvu, najreprezentativnije i ujedno najbolje očuvane predstave Rođenja Hristovog nalaze se u srpskim spomenicima 13. i 14. vijeka, i to u Sopoćanima, Arilju, Kraljevoj crkvi u Studenici, Dečanima, Crkvi Svetog Dimitrija i Bogorodici Odigitriji u Pećkoj patrijaršiji.
Kompozicije Rođenja Spasitelja krase zidove i mnogih drugih srpskih hramova, ali su one oštećene u većoj ili manjoj mjeri (Mileševa, Gradac, Gračanica, Kalenić…).
– Predstava Rođenja Gospodnjeg vijekovima ima ustaljeno i prepoznatljivo ikonografsko rješenje – kaže Pavlovićeva, i dodaje, da literarna podloga, izvori za ilustraciju ove scene jesu jevanđelja po Luki i Mateju i apokrifni spisi, a važnu ulogu u formiranju ikonografskog rješenja imali su i božićni liturgijski obredi, kao i pozajmice iz antičke umjetnosti.
Sačuvane predstave, posmatrane u cjelini, uobličene su po tradicionalnim načelima i odlikuje ih uobičajena ikonografija:
– U Sopoćanima, Arilju, Kraljevoj crkvi u Studenici, Svetom Dimitriju u Peći i Dečanima uz glavni, prikazani su događaji koji su pratili Hristov dolazak na svijet, poput anđela koji slave Boga, poklonjenja mudraca, kupanja malog Hrista, sumnje Josifove, pastira sa stadom, odnosno epizode poznate odranije u istočnohrišćanskoj umjetnosti.
Ipak, predstave rođenja Spasitelja pokazuju i neke razlike u pojedinostima:
– Tako je, recimo, u Kraljevoj crkvi u Studenici Bogorodica naslikana kako ljubi malog Hrista, prislonivši svoj obraz uz njegov. Za razliku od drugih srpskih primjera, u Arilju je mladi pastir sa sviralom predstavljen u prvom planu pokraj scene kupanja, a zamišljeni Josif naslikan u razgovoru s jednim od pastira. Potonji motiv uključen je u kompoziciju prvi put upravo u Arilju, zadužbini kralja Dragutina. Ova, kao i scena kupanja malog Spasitelja sa jednom babicom koja pridržava malog Hrista dok druga sipa vodu iz bokala u kupeljnicu, ili provjerava toplotu vode u sudu za kupanje, bogatile su prizor rođenja slikovitim detaljima i elementima žanra.
Prema mišljenju Pavlovićeve, važno je da je veoma razvijena kompozicija rođenja prikazana u Blagoveštenskoj crkvi manastira Gradac, zadužbini srpske kraljice Jelene. Nažalost, samo je djelimično očuvana.
– Uvođenjem brojnih epizoda koje su prethodile ili slijedile glavnom događaju, poput Dolaska, Poklonjenja i Odlaska mudraca, Sna Josifovog, Irodovog savetovanja sa prvosveštenicima, Otpuštanja mudraca i Pokolja vitlejemske dece, scena Rođenja Hristovog u Gradcu je, u stvari, pretvorena u ciklus Hristovog detinjstva. Gradačka kompozicija predstavlja razvijeno rješenje starijeg primjera iz Bogorodičine crkve u Studenici, budući da se neke epizode gradačkog Rođenja sreću na predstavi Rođenja Hristovog u Nemanjinom mauzoleju, danas samo djelimično sačuvanoj na sloju živopisa iz 14. vijeka. U Gradcu je tako stvorena ne samo složena i zanimljiva narativna kompozicija, već i jedinstvena predstava Rođenja Spasitelja u cjelokupnom srpskom srednjovekovnom zidnom slikarstvu, pa i šire – navodi Dragana Pavlović.
Većina fresaka na kojima je predstavljeno Rođenje Hristovo, ima sličnosti u kompoziciji.
U središtu kompozicije, unutar vitlejemske pećine, prikazuje se Bogorodica kako leži ili sjedi na postelji, pokraj nje je Hristos uvijen u pelene u jaslama, a iznad njega vo i magarac. Oko njih, izvan pećine raspoređuju se ostali učesnici: anđeli koji slave rođenje Spasitelja, istočnjački mudraci sa darovima u rukama, Josif, pastiri sa stadom, babice koje kupaju novorođenče, a čitav događaj se nerijetko odvija u stenovitom pejzažu.
(Večernje novosti)