Nezavisna međunarodna komisija za istraživanje stradanja svih naroda u srebreničkoj regiji u periodu 1992-1995. godine procijenila je da je tokom proboja Bošnjaka u julu 1995. godine sa područja pod kontrolom Vojske Republike na cijeloj ruti stradalo u borbama i međusobnim obračunima, uključujući samoubistva i stradanja u minskim poljima, između 4.000 i 5.000 ljudi.
Komisija je ocijenila da se važan aspekt za razumijevanje događaja u koloni tokom proboja sa područja pod kontrolom Vojske Republike odnosi na samoubistava, ubistava drugih učesnika u koloni, kao i na pripadnike 28. divizije tzv. Armije RBiH koji su stradali u međusobnim obračunima sa drugim učesnicima u koloni.
Komisija je istraživanjem došla do saznanja, na osnovu svjedočenja učesnika u proboju o dvije šire lokacije na ruti proboja gdje su se navedeni događaji desili.
U izvještaju Komisije se navodi da je prva lokacija prije putne komunikacije Nova Kasaba – Konjević Polje. Svjedoci govore o masovnoj panici koja je nastala na području Kamenice, Sandića, Pobuđa i Đuguma usljed žestokog artiljerijskog napada Vojske Republike Srpske u večernjim časovima 12. jula 1995. godine. Artiljerijski napad na području u kome se nalazio veliki broj učesnika u koloni izazvao je kolektivnu paniku, strah i nekontrolisano ponašanje.
KULMINIRALO MEĐUSOBNIM OBRAČUNIMA
Očevici govore o samoubistvima, ubistvima drugih učesnika u koloni ručnim bombama i vatrenim oružjem, a da usljed nastale haotične situacije određeni broj učesnika u koloni odlučuje da se preda srpskim snagama koje su bile stacionirane duž putne komunikacije. U tim okolnostima dolazi do podjele između onih koji žele da se predaju i onih koji su se tome izričito protivili.
U izvještaju se naglašava da je to kulminiralo međusobnim obračunima, od kojih su se najveći desili u području Bokčinog Potoka u blizini sela Sandići i na području Đuguma, neposredno prije prelaska preko putne komunikacije Nova Kasaba-Konjević Polje.
– Na tim lokacijama određeni broj učesnika u koloni se predao srpskim snagama koje su ih prevezle kao ratne zrobljenike na fudbalsko igralište u Novoj Kasabi. To se dešavalo 13. jula 1995. Dok su se grupe predavale, u šumi iza puta, čule su se detonacije i pucanje iz automatskog oružja. Borbe su se vodile između pripadnika 28. divizije tzv. Armije RBiH – navodi se u izvještaju.
Komisija je utvrdila i da je naredna lokacija na kojoj su se dešavala masovna samoubistva i ubistva drugih učesnika u koloni područje poslije putne komunikacije Nova Kasaba-Konjević Polje.
Preciznije, lokacije o kojima se ovdje radi su podučja Križevačkih njiva, Baljkovice i Pandurice, koja se nalaze u blizini linija razgraničenja, odnosno linije proboja. Intenzivne borbe su se vodile u večernjim časovima i tokom noći 15. na 16. jul 1995. godine.
– U tim okolnostima dolazi do nekontrolisanog ponašanja pripadnika 28. divizije tzv. Armije RBiH, što je rezultiralo brojnim samoubistvima i ubistvima drugih učesnika u koloni. Polazeći od izjava svjedoka, procjenjujemo da je nekoliko stotina osoba stradalo izvršavajući samoubistva, od ruke drugih učesnika u koloni i u međusobnim borbama duž čitave linije proboja – naglašava se u izvještaju.
REFERENTNI VREMENSKI OKVIR OD 11. DO 19. JULA
U vezi sa rekonstrukcijom događaja, navode u Komisiji, ključna pitanja na koja treba dati odgovore jeste koliko je pripadnika tzv. Armije RBiH zarobljeno i na kojim lokacijama. Naredno krucijalno pitanje odnosi se na broj ratnih zarobljenika koji su ubijeni u masovnim streljanjima.
Ta dva pitanja usko su povezana, jer odgovor na drugo pitanje zavisi od prvog. Zarobljeni učesnici kolone su kasnije strijeljani, a oko dvije stotine njih su razmijenjeni.
– Da bi dobili odgovore na ta pitanja moramo poći od ranije utvrđenih činjenica o približnom broju ljudi koji su krenuli u proboj. Demografskom analizom i na osnovu izjava svjedoka utvrdili smo da taj broj iznosi oko 12.500 ljudi. Primarno pitanje se odnosi na broj stradalih u julu 1995. godine – piše u izvještaju.
Kao referentni vremenski okvir uzet je u obzir kritični period od 11. do 19. jula 1995. godine, a utvrđivanje vremena stradanja je od ključnog značaja. U Komisiji navode da su kao validan izvor za ovu analizu koristili spisak nestalih osoba Međunarodne komisije za nestala lica /ICMP/ a u vezi sa dešavanjima u julu 1995. godine, kojeg Haški tribunal koristi kao zvaničan spisak stradalih Bošnjaka koji su živjeli na području enklave Srebrenica.
Prema tom spisku, ističe se u izvještaju, ukupan broj nestalih/stradalih je 7.692. Na tom spisku se nalaze imena nestalih/stradalih prije, tokom i nakon kritičnog perioda od 11. do 19. jula 1995. godine.
– Kritični period smo definisali kao vrijeme od 11. jula do 19. jula 1995. godine do kada se velika većina preživjelih učesnika u koloni probila do teritorije pod kontrolom Armije RBiH. Linija fronta između Baljkovice i Nezuka otvorena je 16. jula 1995. godine i najveći broj pripadnika tzv. Armije RBiH, koji su se probili u borbama, prešao je na teritoriju pod kontrolom Armije RBiH tokom 16. i 17. jula 1995. godine – navodi se u izvještaju.
U narednim danima manje grupe probijale su se do Nezuka, a određeni broj pripadnika tzv. Armije RBiH zarobljen je tokom i nakon proboja, odnosno prelaska glavnice 28. divizije na muslimansku teritoriju.
ICMP spisak sadrži podatke o osobama koje su prijavljene kao nestale, datum i približnu lokaciju nestanka. U praksi, ovaj spisak je sačinjen na osnovu izjava rodbine ili bliskih poznanika koji su zadnji put vidjeli nestale na određenoj lokaciji.
ANALIZIRANI PODACI ICMP-ovog OVOG SPISKA
– Vrijeme i mjesto prijavljenog nestanka ne može se uzeti kao utvrđeno vrijeme smrti i okolnosti stradanja, već vrijeme kada je osoba posljednji put viđena živa. Na osnovu te metodologije možemo reći da su osobe za koje se zna da su stradale prije 11. jula 1995. godine ili koje su posljednji put viđene žive poslije 19. jula 1995. godine vrlo vjerovatno stradale van kritičnog perioda. Takvim pristupom analizirali smo podatke sadržane u ICMP spisku i dobili smo ukupno 6.674 imena osoba koje su nestale ili stradale u navedenom kritičnom periodu – pojašnjava se u Izvještaju.
Sa velikom vjerovatnoćom, uzimajući u obzir minimalna odstupanja, u Komisiji navode da se može zaključiti da je tokom kritičnog perioda nakon 11. jula Srebrenice prijavljeno kao nestalo 7.025 ljudi.
– Kako bi utvrdili vrlo približan broj zarobljenih i streljanih, sada kad imamo polazni broj od približno oko 7.000 nestalih/stadalih u kritičnom periodu, moramo sagledati procjene stradanja u borbama, međusobnim obračunima i samoubistvima tokom proboja – naglašava se u izvještaju.
Procjena broja učesnika u koloni koji su stradali u borbenim dejstvima, međusobnim obračunima sa drugim članovima kolone, kao i počinivši samoubistva neophodna je kako bi dobili približan broj stradalih u tim okolnostima.
– Rutu stradanja tokom proboja podijelili smo na dva dominanta dijela. Prvi se odnosi na prostor od mjesta početka proboja u selima Šušnjari i Jaglići, sve do putne komunikacije Nova Kasaba-Konjević Polje. Drugi dio rute je od putne komunikacije Nova Kasaba-Konjević Polje do Nezuka, odnosno teritorije pod kontrolom tzv. Armije RBiH – navodi se u izvještaju.
Takva podjela tokom ovog istraživanja bila je od velikog značaja, pošto je bilo neophodno utvrditi približan broj stradalih na oba dijela rute. To je vrlo bitno i za utvrđivanje broja zarobljenih, a potom i strijeljanih pripadnika tzv. Armije BiH.
ZAŠTITU TRAŽILI OD PROPADNIKA UN
Podjela rute na dva dijela ima značaj za procjenu broja zarobljenih osoba, pošto su se masovna zarobljavanja desila na prvom dijelu rute, od Šušnjara i Jaglića do putne komunikacije Nova Kasaba-Konjević Polje. Naredno je bilo potrebo istražiti na kojim su se tačno lokacijama učesnici kolone predavali.
Utvrđene su dvije dominantne lokacije – prva je selo Sandići koje je udaljeno oko 25 kilometara od Srebrenice, a naredna lokacija je područje Nove Kasabe, udaljeno oko 36 kilometara od Srebrenice. Za utvrđivanje broja zarobljenih i kasnije streljanih učesnika u koloni prethodno je bilo potrebno utvrditi i približan stradalih na oba dijela rute.
– Na osnovu procjene gubitaka baziranih na izjavama preživjelih svjedoka u proboju i izvještaja Armije RBiH, možemo reći da postoji velika vjerovatnoća da je na prvom dijelu rute od polazne lokacije u proboj, tj. sela Šušnjari i Jaglići do putne komunikacije Nova Kasaba-Konjević Polje stradalo u borbama, međusobnim obračunima, samoubistivma i minskim poljima između 3.000 i 4.000 ljudi – navodi se u izvještaju i dodaje da su najveći gubici su bili u području Bokčinog Potoka, Kameničkog Brda i područja kod Nove Kasabe.
Na drugom dijelu rute, piše u izvještaju, na osnovu analiziranih izjava očevidaca, može se reći da je u borbama, uključujući i međusobna ubistva, samoubistva i stradanja u minskim poljima, stradalo oko 1.000 ljudi.
U Komisiji procjenjuju da je tokom proboja na cijeloj ruti stradalo u borbama i međusobnim obračunima, uključujući samoubistva i stradanja u minskim poljima, između 4.000 i 5.000 ljudi.
Takođe, u procjeni broja zarobljenih i streljanih u Komisiji navode da moraju uzeti u obzir vojno sposobne muškarce koji se nisu priključili koloni već su zaštitu tražili od pripadnika mirovnih snaga Ujedinjenih nacija u Potočarima, a riječ je ukupno 299 vojno sposobnih osoba.
Te osobe su prevezene 13. jula 1995. godine u prijepodnevnim časovima u Osnovnu školu “Vuk Karadžić” u Bratuncu i većina je ubijena u okviru masovnih streljanja koja su u narednim danima uslijedila.
– Kako smo već ranije naveli, utvrdili smo da je najmanje jedna osoba prevezena u logor “Batković” i da je kasnije razmijenjena. Sada kada imamo približan broj nestalih/stradalih tokom kritičnog perioda /oko 7.000/, i sa druge strane procjene stradanja u borbama i u drugim okolnostima /ukupno između 4.000 i 5.000 ljudi/, možemo da vršimo procjenu broja zarobljenih učesnika u proboju. Na osnovu analiziranih podataka procjenjujemo da je minimalan broj zarobljenih između 1.500-2.000, a maksimalan između 2.500-3.000 zarobljenih pripadnika aktivnog i rezervnog sastava 28. divizije – piše u izvještaju.
KORIŠTENI AEROSNIMCI AMERIČKOG RATNOG VAZDUHOPLOVSTVA
Kako bi utvrdili broj osoba koje su ubijene u masovnim streljanjima, u Komisiji navode da polaze od pretpostavke da je ukupan broj zarobljenih učesnika u proboju jednak maksimalnom broju streljanih lica. Pored toga, mora se uzeti u obzir činjenica da određeni broj zarobljenih lica nije streljan, već da je kasnije razmijenjen.
Zarobljavanje učesnika u proboju odvijalo se na dvije lokacije – prva je selo Sandići, druga je Nova Kasaba.
Za procjene zarobljenih pripadnika tzv. Armije RBiH u Sandićima na raspolaganju su ograničeni izvori. To su primarno aerosnimci područja koje je sačinio izviđački avion U2 američkog ratnog vazduhoplovstva 13. jula 1995. godine u 14.00 časova.
– Aerosnimci su analizirani od obavještajnog stručnjaka Kes Vibes u studiji pod naslovom “Obavještajne službe i rat u Bosni 1992-1995: Uloga obavještajnih i bezbjednosnih službi”, koja je sastavni dio izvještaja holandske Vlade o Srebrenici, a kojeg je objavio Holandski institut za ratnu dokumentaciju /NIOD/. Takođe, koristili smo izjave svjedoka, učesnika u koloni – pojašnjava se u izvještaju.
Za procjenu broja zarobljenih pripadnika 28. divizije tzv. Armije RBiH u mjestu Nova Kasaba takođe su korišteni aerosnimci zarobljenika na fudbalskom igralištu u Novoj Kasabi, koje je sačinio izviđački avion U2 američkog ratnog vazduhoplovstva.
– Takođe smo koristili i izjave svjedoka, učesnika u koloni, kao i izjave svjedoka koji su 13. jula 1995. godine vidjeli broj i lokaciju autobusa u kojima su prevezeni ratni zarboljenici iz Nove Kasabe u Bratunac. Prema tumačenjima aerosnimaka sačinjenih 13. jula 1993. godine u 14.00 časova, u Sandićima su se nalazile dvije grupe zarobljenika na livadi, jedna od 80 i druga od 320 zarobljenika. Ukupan broj zarobljenika po ovom izvoru iznosi oko 400 – navodi se u izvještaju.
Pojedini učesnici kolone u proboju su kasnije davali procjenu/mišljenje da se u Sandićima predalo oko 1.000 učesnika kolone u proboju.
Kako se navodi u Vibesovoj studiji, procijenjen je broj zarobljenih na osnovu aerosnimaka Konjević Polja, a on je obuhvatao dvije grupe ljudi na fudbalskom igralištu, jedne od približno 100 ljudi i druge od približno 500, što ukpuno iznosi 600 ljudi. Pojedini učesnici kolone u proboju su kasnije davali procjenu/mišljenje da je broj ratnih zarobljenika otprilike iznosio između 400 i 2.000 lica.
RATNI ZAROBLJENICI PREVEZENI U BRATUNAC
U izvještaju se navodi da su u Komisiji za procjenu broja zarobljenih koristili izvore o broju autobusa sa kojima su ratni zarobljenici prevezeni u Bratunac u večernjim časovima 13. jula 1995. godine.
Prema izjavama svjedoka, vozila su bila parkirana sa lijeve strane, jedno iza drugog, u dvije ulice u neposrednoj blizini Osnovne škole “Vuk Karadžić” u Bratuncu.
– Taj prostor smo fizički izmjerili i njegova ukupna dužina iznosi 280 metara. Na osnovu dužine te rute možemo praviti procjenu maksimalnog broja vozila, tačnije autobusa i kamiona u kojima su dovezeni zarobljenici. Autobusi i kamioni nisu svi bili iste veličine. Procjenjujemo da je maksimalan broj vozila koji je mogao fizički da stane na tom prostoru 30, imajući u vidu da je prosječna dužina standardnih autobusa od 11 do 14 metara. Dužina zglobnog autobusa je oko 18 metara, a dužina manjih kamiona ne prelazi dužinu standardnih autobusa – navodi se u izvještaju.
S obzirom na izvršenu procjenu broja i vrste vozila /maksimalno 30, minimalno 15-20 vozila/, naglašava se, može se pretpostaviti da je prosječan broj osoba u vozilu između 50-70, a maksimalan 100.
Minimalan broj osoba u autobusu iznosio bi 35-40, a po toj procjeni, broj ratnih zarobljenika koji su prevežni vozilima kreće se između minimalne procjene od 1.500 do 2.000 ljudi i maksimalne procjene, ali nikako ne prelazi maksimalnu procjenu stradalih u masovnim streljanjima – koja iznosi 2.500 do 3.000 osoba. Tokom zarobljavanja, prema haškoj presudi /broj predmeta 1T-05-88-T/, vršena su situaciona ubistva dok su se ratni zarobljenici predavali.
Zarobljeni pripadnici 28. divizije tzv. Armije BiH su, prema izjavama očevidaca, po naređenju komande Vojske Republike Srpske 13. jula u poslijepodnevnim i večernjim časovima smješteni u objekte gdje su mogli biti čuvani i obezbjeđivani tokom noći, te zatim prebačeni na druge lokacije radi razmjene. Međutim, kao što je već rečeno, većina ratnih zarobljenika su u narednim danima postali žrtve masovnih streljanja, piše u izvještaju Komisije.
Masovna ubistva ratnih zarobljenika izvršena su na više lokacija, navodi se u izvještaju i dodaje da su se ona na području opštine Bratunac desila predveče 13. jula, a u selu Kravica su isprovocirana incidentom u kojem je grupa zarobljenika smještena u objektu Zemljoradničke zadruge otela pušku jednom stražaru i ubila ga, a drugog ranila.
Nakon toga preostali stražari, oko 12 njih, otvorili su vatru iz svog naoružanja na više stotina ratnih zarobljenika od kojih se samo njih nekoliko spasilo bijegom iz objekta.
– Očigledno je da je na tom području u toku 13. ili 14. jula 1995. godine bilo i situacionih ubistava zarobljenih pojedinaca i/ili grupa jer su, na primjer, u primarnoj grobnici Cerska pronađena i tijela žrtava sa ligaturama. Istovremeno postoje i izjave pripadnika vojne kolone koji su u kasnijim razgovorima izjavili da su na lokalitetu gdje je ekshumirana ova grobnica vidjeli veliki broj tijela poginulih saboraca u borbi – ističe se u izvještaju.
Prema izjavi očevica, narednog dana, 14. jula, zarobljenici iz Bratunca su transportovani prema sjeveru ka Batkoviću – kako je bilo i očekivano.
MANJE GRUPE OSTALE NA TERITORIJI POD KONTROLOM VRS
Međutim, ratni zarobljenici bivaju uz put zaustavljeni i smješteni na pet lokacija /Orahovac/škola u Grbavcu, brana Petkovci, šljunkara u Kozluku, Pilica i Vojna ekonomija Branjevo/, sve smještene pored samog regionalnog puta Zvornik-Bijeljina, sa kojih su odvođeni na mjesta gdje su kasnije ubijeni u sklopu masovnih streljanja.
Masovna streljanja na svim lokacijama i masovne grobnice nalaze se u neposrednoj blizini lokalnih puteva. Sa aspekta iz ugla kriminalističke istrage nije bilo moguće izvršiti procjene broja strijaljanih po lokacijama.
Nakon što je 28. divizija tzv. Armije RBiH 16. jula probila liniju Vojske Republike Srpske, u naredna dva dana većina njenih preživjelih boraca uspjela se prebaciti na teritoriju pod kontrolom tzv. Armije RBiH.
– Međutim, određene manje grupe ostale su na teritoriji pod kontrolom Vojske Republike Srpske, jer nisu uspjele da se probiju sa ostalim vojnicima. Pored toga, određeni broj pripadnika 28. divizije je nakon pada Srebrenice prešlo granicu sa Srbijom, preko rijeke Drine. Jedan broj njih je vraćen na teritoriju pod kontrolom Srba – kaže se u izvještaju.
Kako se ističe, te osobe, zajedno sa ostalima, odvedene su kao ratni zarobljenici u logor “Batković” koji se nalazio na području opštine Bijeljina, dok se u određenim slučajevima dešavalo da ti zarobljenici budu pogubljeni, uglavnom od nepoznatih pojedinaca ili grupa.
Takođe, neki od vojno sposobnih muškaraca koji su zaštitu zatražili od pripadnika mirovnih snaga UN u bazi Potočari prevezeni su u logor “Batković”, dok su ostali odvezeni u Bratunac. Prema haškoj presudi /broj predmeta 1T-05-88-T/ vršena su situaciona ubistva ratnih zarobljenika nakon proboja.
Izvještaj Nezavisne međunarodne komisijnje za istraživanje stradanja svih naroda u srebreničkoj regiji u periodu 1992-1995. godine ove sedmice objavljen je na sajtu Komisije i Republičkog centra za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica.
(Srna – Foto: incomfis-srebrenica.org)